«Galdakanoko lehen eskola», Aitzol Altuna
Lehoinabarra
Aitzol Altuna Enzunza
BINKE / 2025eko maiatza
Ganguren mendiaren tontorrean eta Nabarrako erresumaren barruan, X-XI. mendeko Santa Marinako baseliza zegoen, herrian Santamañe bezala ezagutu izan duguna. Bailarako Batzarrak bertan egiten ziren, bai hegoalde magalekoak (gaurko Bedia, Usansolo, Zaratamo, Etxebarri eta Galdakano herrikoenak), bai iparralde magalekoak (Lezama eta Zamudio). Bertatik pasatzen zen Santiago de Compostelara zihoan Donejakueren Kostaldeko Bidea, hauxe zen hain zuzen zaharrena musulmanen mugatik urrutien zegoelako.
Galdakanoko lehen eskola, hain zuzen, Santamañeko parrokia honen ondoan zegoen, erretore-etxe, seroretxe, ogi-labe bat eta herriko lehen kanposantua ere bai. Done Lekue Bideko erromesei harrera emateko ospitale bat zegoen serora batek eramaten zuena; baseliza zaintzeko ardura ere berea izango zen.
Eskola honetako lehen erretore ezaguna Juan Elortza abadea izan zen 1572. urtean, gero Francisco Egia agertzen da eta 1592an Santos Aperribai; ezagutzen den azkena Pedro Mendieta abadea izan zen 1624. urtean. Erretorea eta erretore ordea (elizako apaizak aldi berean), bertan bizi ziren eta erlijioa, matematika, latina edo gaztelaniazko gramatikako irakasleak ziren.
Gaztelako koroak, Bizkaiko Gernikako Batzar Orokorretan herrien ordezkariei zein funtzionarioei Gaztelako hizkuntza hitz egitea eta idaztea derrigortu zieten 1529. urtetik gaur arte; hau dela eta, hainbat alkateek ezin zuten Bizkaiko Batzarretan parte hartu, garai haietan jende oso gutxik zekielako gaztelera eta ikasteko aukera handikien edo apaizen esku bakarrik zegoelako.
Horregatik, Santamañeko eskolara inguruko hainbat handiki joan ziren ikasketak egitera, euren artean Bertendonatarrak eta Abendañotarrak dokumentatuak daude. Azken hauek, ganboatarren Bizkaiko Ahaide
Nagusiak, Bizkaiko euren lehen dorretxea Urgoitin eduki zuten XIII. mendeaz geroztik, Lekueko dorretxearen jabe izan ziren ere XVI. mendean behintzat. Eurek ziren gainera Santamañe edo Andra Mari elizen patroiak garai hauetan.
Zoritxarrez, Santamañeko Galdakanoko lehen parrokia 1782an bota zuten, leku isolatua eta otsoen zein lapurrengatik arriskutsua zelako. Bertan, kurutze bat eraiki zuten oroigarri gisa, baina, gaurko komunikazioetarako antenak jartzerakoan hura ere bota zuten. Baselizaren harlauzak Larrabetzuko Goikolejeako eliza konpontzeko erabili ziren, kanpaia, berriz, Elexaldeko Andra Marira eraman zuten. Marina santaren irudia udaletxearen ondoan zegoen Kurutzeko ermitan jarri zuten, Galdakanoko behin-behineko parrokia bihurtu zena Usansoloko San Andresekoarekin batera Zabaleako
Santa Maria eraiki bitartean.
