Gure berbaz 

Manu Etxebarria AyestaBINKE / 2018ko otsaila Urtearen hirugarren hilabeteari «martxo» deritzagu, baina Gorbeialdean «marti» be badarabilgu oraindik. Biak maileguak: marti < lat. martis-etik dator eta martxo < lat. martius-etik. Marte «gerraren jainkoa» zan erromatarren mitologian. Marti, zaharragoa da martxo baino. Latineko martius berba, bilakatzen joan zan gaztelerara bidean, «1. yod» bitarteko. Hau da, martius > martxo > marzo (fortiare > fortxar(e) > forzar, lez, (hortik «bortxatu»). Euskerak, bilakaeraren erdian hartu eban mailegua eta zaindu «TX»; gazteleraz «Z»-raino joan da. Horregaitik, euskerak gorde dituen erdibideko maileguak interesgarriak dira gazteleraren diakronia argitzeko. Gorbeialdean non darabilgun «marti»? Ba aiko, martizena, astearen bigarren eguna;

Manu Etxebarria AyestaBINKE / 2018ko urtarrila Urte barriak kalendario barria. Kalendarioa, «egutegia» izenez euskeratu dogu. Baina kalendario, latineko «calendae» eta bere eratorri «calendarium»-etik dator. Erromatarren kalendario zaharrean, «calendae» (gazt. calendas) hilabete bakoitzaren lehenengo egunak ziran. Grekoek ez eukien izen hori eta horregaitik, egingo ez dan gauzen bat adierazteko erabiltzen da esaera hau: «ad calendas graecas» hau da, «ez joan kalenda grekoen bila, ez daukiez-eta». Historiara joaz, erromatarren urte zaharra, hamar hilabetekoa zan, hau da, martitik abendura, lehenengoa «martius» eta «december» azkenengoa. Baina urtearen zikloa desorekatu egiten jakien eta kalendario Julianoa osatu eben, «februarius» eta «januarius» hilabeteak martiaren aurretik jarriaz. Geroagora,

Manu Etxebarria AyestaBINKE / 2017ko abendua Intera bateko Gabon-afariak aldatuz joan jakuz. Lehenago, Gabon eguna bijilia eguna zanez ez zan haragirik jaten. Horregaitik gure baserrietan, Gabon gaueko sendi-afarian, orio-aza jaten zan hasieran, herri abestiak dinoskun legez: Aita Juaniko seme Perikozer daukak afaritekoorio-aza gozo-gozoaopil beroagaz jateko. Bigarren plater lez, karakolak jaten ziran tomatetsu. Janari hau be bijiliak eragindakoa zan, karakola ez dalako ez haragi ez arrain. Geroagora hasi ziran «tranpatxuak» eginez karakolei pernil zatiak-eta sartzen. Hirugarren platera arraina izaten zan, besigua, lebatza edo makailoa, abestiak dinoskun legez: Gabon gauean ospatzen dogu guztiok afari ona; besigu, lebatz, makailo saltsabakoitzak berak (ah)al dau(e)na.

Manu Etxebarria AyestaBINKE / 2017ko azaroa Baserrietan, txarria, estimatua da janari legez. Urtean zehar hazi eta loditu egiten da txarria, zemendiko San Martinetaraz gero hil eta jaten joateko, odolosteakaz hasi eta azkenengo urdairano. Ganera, txarriaren gantzagi urtuaren koipea, garrantzitsua da, bai txorixoak koipetan kontserbetako zein sukaldaritzan orio orde erabilteko. Esakereak dinoskunez «txarrikia dana aprobetxetan da». Txarri izena dala-eta, zera esango dogu: latin arrunteko «cirra= ule latza» berbatik datoz gaztelerazko «cerda/o» eta euskerazko «zerri>xerri>txerri/txarri». Baina txarriaren euskal izen zaharra «urdea» da. Zer gertatu dan? Ba, aiko. Urdea basoan geratu danez, hortik gure «baso urde> basaurde>basurde». Baina kuriosoa da hizkuntzaren jokoa. Basurdeak

Manu Etxebarria AyestaBINKE / 2017ko urria Gure baserriak sakabanatuak eta nahiko autarkikoak izan dira herriak uritartzen hasi arte. Hau da, baserri bakoitza, bere produktoetatik bizi izan da, abeltzaintza, labrantza, tresnagintza eta abar luze batetik. Etxeak be, gehiago edo gitxiago, autarkia horretarako egokituta egon dira euren egituran. Gure baserrietako produktuetarik bi aitatuko doguz: sagarra eta mahatsa. Behin urriraz gero, mahasduiak eta sagarduiak batu egiten ziran, apurka jan edo txakolina eta sagardoa lortzeko. Mahats eta sagarraren ardoa aterateko, dolare edo prentsa erabiltzen zan. Dolare batzuk soltuak ziran, nahinora eroateko, baina beste batzuk, etxeko atzeparteko gela baten fijatzen ziran beren beregi haga bat

Manu Etxebarria AyestaBINKE / 2017ko iraila Gure herriak, uritartu egin aurretik, labrantzatik bizi ziran eta gure soloetako abonu edo ongarri erabilienak, satsa eta karea ziran harik eta abonu kimikoak etorri arte. Satsa lortzeko, azpigarri, ida eta orbelak erabilten ziran eta karea egiteko kare-harria. Gure soloetako ereitzak ziklikoak ziranez, ondo abonatu behar ziran lurrak uzta onak lortzeko. Satsa, korta-ganaduen azpietan egiten zan, baina, karea, karobietan. Karobiak biribilak ziran eta azpian arketa bat eukien sua egiteko eta gainetiko guztia kare-harria. Berotu eta berotu, kare zuria lortzen zan eta ura bota ezkero kare bizia. Auzolanean egiten zan karobi-beharra. Kare bizia gauza askotarako erabiltzen

Manu Etxebarria AyestaBINKE / 2017ko uztaila Gaur, edozein dendatan erosi geinkez linozko soinekoak. Gurean be, ezagutu izan dogu linoaren kultura, linaza, linazasoro toponimo eta abizenak bitarteko. Linoa, udagoieneko San Lino inguruan ereiten zan gurean eta behin San Juanetatik lasterrera ebagi. Lino-landaretik lino-harirako bidea luzea zan. Behin lino heldua ebagi ezkero, ondo sikatzen zan eguzkitan. Hazia garandu eta gero, lino-bedar sikua, ur putzu baten sartzen zan ondo beratuteko. Jarraian barriro sikatu ondo eta jo-jo-jo egiten zan hariak aterateko. Linoa jo-jo ostean, ezpatatu egiten zan eta azalak apartatu hariari. Behin horra ezkero, kardatu egiten zan linoa eta gero fin-fin irun gorueta bidez.

Manu Etxebarria AyestaBINKE / 2017ko ekaina Udabarria itxi eta uda hasten dan hilabetea, bagil zein ekain izenez ezagutzen dogu. Gure hilabeteen izen bakoitzak bere jatorria dauka. Kasu batzuetan ortzi edo zerua izan da kontuan eta beste batzuetan hil horretako uzta. Ekain dala-eta, eguzkira jo dogu. Iparraldean, eguzkiari, ekhi esaten jako eta ekhi+gain>ekain bilakatu da. Eguzkiaren kokapenagaz dauka zerikusia, latineko solstitium>solstizio legez, hau da, udaren hasierako egun-argiagaz. Bagil dala-eta, uztarora jo dogu eta baba+(h)il>bagil bilakatu da. Hil honetan babak batzen dira. Gure babak, babazabalak dira, behar eta gura izan ezkero, berdetan euren zerukatik garandurik, lapikoan egosi eta jateko, eta gainetikoak sikatu

Manu Etxebarria AyestaBINKE / 2017ko maiatza Maiatz edo lorail aldean erleak ikusten dira lorerik lore. Erlea eta gizakia beti egon dira alkarren ondoan; batetik, eztiagaitik eta bestetik argizariagaitik. Erlearen inguruan esaera asko gorde da, esaterako: “erle joanak eztirik ez”; “ erleak eztia eta ezpia”; “ maiatz hotz, ez hauts ez bihotz”. Erlauntza, lehenago, etxe edo eta inguruan kokatzen zan eta gehienetan gaztaina-enbor harroetan. Erlearen garrantzia dala-eta, aiko zer gertatzen zan etxeko nagusia hilten zan egunean. Etxagunaren alarguna edo eta etxaguntzarako izendatua, erlauntzara joaten zan parte emoten. Hiru golpe emoten eutsazan erlatokiari eta esan: Erletxuok, erletxuok, eizue argizaria, nagusia hil da

Manu Etxebarria AyestaBINKE / 2017ko apirila Euskal astearen bosgarren eguna era batera baino gehiagotara adierazten da Euskal Herrian. Euskera batuan « ostiral» nagusitu da eta bere esangura « ortzi=zerua eta irar=ilargi» berba konposatutik dator. « Bariku» berba, bizkaieraren eremuan darabilgu zabalen eta Gipuzkoako bizkaieran, Oñati aldean-eta, « egubakoitz». Gure «bariku» berbaren nondik norakoa interesgarria da. Bere jatorria « abari ba(ga)ko» eguna da,» bariaku>bariku», hau da, barau eguna. Barau eta bijilia gordetzearen ohitura, eleiza katolikoaren agindu bat izan zan. Baraua, gitxiago jatea zan eta bijilia okela gorririk jan ez egitea. Hori dala-eta, eleiza katolikoak urte guztiko barikuetarako jarri eban bijilia-eguna. Baina,

Manu Etxebarria AyestaBINKE / 2017ko martxoa Behinola, udabarriaren hasierako goiz batean, Galdakaoko Mozolloa lozorroan egoan Elexaldeko Andra Mariren hegoaldeko hegalpean. Bat-batean, ene! Kuku-hotsa barruntatu eban Ganguren, Aranzelai, Lekubaso,Upo eta Mandoia aldetik. Itzartu egin zan eta nagiak atera ondoren, badinotso bere buruari: « Etorri jaku kukua». Esakerak dino,«Kukua, Andra Mari martikoetarako ez badator enterrua egin behar jakola»; baina egun batzuk gorago beherako, beti agertzen da eta hemen daukagu aurten be bagileko San Pedroetan Diman bazkaldu eta Afrikarantz itzuli arte, hurrengo urtean barrien barriz etorteko Euskal Herrira. Eta basorik baso dabilenean, kuku-hotsa aterako ez dau ba! Binke. Kukuak, arrautza, bera baino txori

Manu Etxebarria AyestaBINKE / 2017ko otsaila Aratuste zein inauteri jai-garaia garizuma aurreko egunetan ospatzen dogu. Zergaitik? Ba, aiko. Gaur egun daukagun kalendario edo egutegia Gregorianoa dogu. Julio Cesarrek K.a.-ko 46an osatu eban egutegia, 1582an Gregorio XIII Aita Santuak eratu eta kristautu egin eban. Urteroko egutegia hartuz, martiaren ekinoziotik hurrengo ilbetea ikusi eta hurrengo domeka beti izango da Bazko Eguna. Atzerantz bagatoz, aste bete lehenago Erramu Eguna ospatzen da eta berrogei egun lehenago, eguaztenez, hausterreguna eta, jakina, bezpera, aratuste zein inauteri martitzena dogu. Horrexegaitik ospatzen dira jaiok garizuman sartu aurreko egunotan, Eleizaren aspaldiko agindua betetzeko eta urte bakoitzean egun ezbardinetan, ilargiaren