«Galdakanoko nafar armarria», Aitzol Altuna
Bizkaiko lehen historialariak, Lope Gartzea Salazarrek (1399-1476), Galdakano zeritzon familia Bizkaiko zaharrenetakotzat jotzen zuen...
«Txakolina», Manu Etxebarria
Urrirantz, gure baserri batzuetako aspaldiko ekintza bat txakolina egitea zan. Horretarako mahasduiak behar dira. Lehenago...
«Urgoitiko erailketa», Aitzol Altuna
LehoinabarraAitzol Altuna EnzunzaBINKE / 2021eko abendua Urgoitiko erailketa Fernán Pérez de Ayalak 1376an idatzi zuen, azken Abendañotarra gasteiztarrengandik ihes irten zenean, bere osaba zen Galdakanoko Sanchoren semeak artatu zuela XII. mendearen amaieran, Nafarroako lur hauek konkistatuak izan aurretik. Hurrengo mendean, Abendañotarren leinua oso indartsua bihurtu zen, eta Urgoitiko dorrean bizi ziren, baina Igorreko Urkizu dorrera aldatu ziren bizitzera. Handik, Bizkaiko ganboatarren Ahaide Nagusiak bihurtu ziren, Nafarroaren aldeko familien buru. XIV. mendean, Abendañotarren leinuaren buruak Juan zuen izena, Urkizutik, besteak beste, Arratia osoa bere menpe zuelarik. Bere lehengusu bat, Pedro, Aramaioko VI. jauna zen, XII. mendean Nafarroako erregeak sortutako tenentzia edo
«Kixmi eta Olentzero»
Manu Etxebarria AyestaBINKE / 2021eko abendua Mito eder hau era honetara kontatzen deusku On Jose Miguel Barandiaran jakintsuak. Kristautasunaren sarrera, eta, ondorioz, mito jentilikoen desagerpena da Euskal Herrian oso zabalduta dagoan elezahar baten gai nagusia. Ataun herritik etorren bertsio baten arabera, jentilak, Ekialdetik hodei argitsu bat eurenganatzen ikusi eben. Fenomeno horrek bildurturik, jentil zaharrari deitu eutsoen eta inguru hartara eroan hodei misteriotsua ikusi eta zer esan gura eban adierazteko. Jentilaren erantzuna: «Kixmi jaio dok, gureak egin jok! bota naizue amildegira». Orduan, hodei argitsuaren atzetik, mendebalderantz joan ziran jentilak eta Arraztarango hesira heltzean, Jentilarri deitzen dan harritzar baten azpian lurperatu ziran.
«Klima antzezlana», Laura Sierra
IritziaLaura Sierra DiazBINKE / 2021eko azaroa Klima antzezlana Munduko ehunka agintari, enpresari, zientzialari… elkartu dira Glasgowen klima aldaketaren aurkako ekintza globalari buruz eztabaidatu, eta adostasun estrategiko batera heltzeko. Helburua: gure planetan ematen ari den tenperaturaren igoera 1,5°Ctik ez pasatzea. Asko izan dira bertan hartutako konpromisoak, metano igorpenak %30 murriztea 2030erako, ikatzaren erabilpena jaistea, klima aldaketari aurre egiteko dirulaguntzak areagotzea etab. Baina, guzti hau txalotu behar dugu? Klima aldaketan aditu diren aztertzaileek ikusi dute herrialde guztiek hartutako konpromisoak beteta ere oso zaila izango dela 1,5°Cko muga hori ez gainditzea. Argi geratu da beraz, Klimaren Gailur honetan hartutako erabaki eta konpromisoen anbizio
«Alboan duzun hori», Julen Gabiria
Urandreak lezJulen Gabiria LaraBINKE / 2021eko azaroa Alboan duzun hori Amaitzear den urte honek utzi dizkigun albisteen artean, bada bat herri gisa izugarri —edo beldurgarri, gauza bera baita— ondo erretratatzen gaituena: apirilean bueltatu da bere jaioterrira Joseba Sarrionandia, bizialdi oso baten ostean. Iurretako gazte batek 22 urterekin zapaldu zuen herria azken aldiz, eta 63 urteko gizon bat itzuli da, orduko hura ez den beste pertsona bat, orduko hura ez den beste Iurreta batera. Sarriren begien barruan gelatxo bat balego, gustura eseriko nintzateke hango sofa batean, eta handik kontenplatu zeri begira geratu ote zen bera, 41 urteren ondorengo itzuleran; zerk eman
«Ikustezina super boterea ez denean…», Yayone Altuna
MerakiYayone Altuna CharterinaBINKE / 2020ko azaroa Ikustezina super boterea ez denean… Asko dira; gehiegi. Arbuioa pairatzen dutenak dira; kontratu sozial, politiko, familiar eta ekonomikotik baztertuak. Ez dute funtsezkorik, baina, batez ere, ez dute giza zentzurik, edo, hobe esanda, kendu egin diete. Botere-talde, ideologia eta eliteentzat, ikusezinak, errealitatearen ikuspegi desitxuratua dira; ez dira bateragarriak beren munduaren konfigurazioarekin. Bertan daude, baina ez dira existitzen. Errealitate horren aurrean, non kokatzen gara? Zer egiteko prest gaude? O. Iglesias soziologoak esango lukeen bezala, hiru aukera ditugu; lehenengoa, eseri eta treneko leihotik paisaia ikustea izango litzateke, eta berau, gizarteak azken urteotan asko aurreratu duelako nolabaiteko poztasunez
«Tertzioa»
Manu Etxebarria AyestaBINKE / 2021eko azaroa Beste berba asko lez, «tertzio» be latinetik hartu dogu eta Gorbeialdean asko darabilgu beste sinonimo batzuekaz batera. Tertzio, latineko «tertius» —tercero, gazteleraz— adjetiborik harakoa da. Hiru, zenbaki ordinal hori, guk erromatarren ordutegi zaharretik hartu dogu. Erromaterren ordutegi zaharreko eguerdi-artea, sei zatitan banatzen zan. Aikomenzan: «Prima, secunda, tertia, quarta, quinta eta sexta». Uda partean, goizeko seiak ingurutik hamabietara eta neguan zortziak ingurutik hamabietara banatzen ziran sei orduok. Hortik ba, hamabiak = sexta hora, eta /e/ tonika laburraren diptongazio bidez, «siesta». Gaur, beranduago botaten dogu siesta, biao edo bekanekoa. Tertzio berba dala-eta, erromatarren eguerdi-arteko hirugarren ordua
«Bidaiatzea, gure sendabelarra», Jon Valle
IritziaJon Valle VelázquezBINKE / 2021eko urria Bidaiatzea, gure sendabelarra Steve Jobs handiak esaten zuenari so eginez «nire bizitzako azken eguna izango balitz, gaur egiten nagoena egitea gustatuko litzaidake? Erantzuna egunetan zehar ezezkoa izaten jarraitzen badu, zerbait aldatu beharra dago». Bizitzen ari garen egoera larria dela eta, orain dela gutxi arte herrietako mugak itxita egon dira, kaleak isiltasunez beteta eta aireportuak huts-hutsik. Bat batean inguratzen gintuen dena eta planifikatuta geneukan guztia bertan behera geratu zen: lana, kirolak, ekintza sozialak eta nola ez, bidaiatzea. Gauza handietan pentsatu eta positibismoz beteriko pertsonak bagara, seguruenik, helburu berriak finkatzen ibiliko gara. Onena etortzear dagoela pentsatuko
«Egokitzapen prozesua, denontzako beharrezko», Irati Bediaga
NeuretikIrati Bediaga RementeriaBINKE / 2021eko urria Egokitzapen prozesua, denontzako beharrezko Ohi bezala haur hezkuntzan estreinakoz hasten diren ikasleek egokitzapen prozesua egin zuten ikasturtearen hasieran; ezbairik gabe, garrantzi handiko prozesua. Baina kontziente al gara egokitzapen prozesu hau helduaroan ere beharrezko dugula hainbat momentutan? Arrate duela bi aste izan da lehen aldiz ama eta gizarteak kontatu dio bere bizitzako esperientziarik politenaren aurrean dagoela, gozatu egin behar duela. Berak ordea ezin du gehiago alabaren negarrekin, lorik gabeko gauekin. Gustura esango nioke denborarekin joango direla ama-alabak elkar ezagutzen, egoerari neurria hartzen. Martin duela hiru hilabete alargun geratu zen eta psikiatrak agindu dio barnean duen
«Plus & Plus», Jose Inazio Basterretxea
ErretratuakJose Inazio Basterretxea PoloBINKE / 2021eko urria Plus & Plus Ikusi ditut, ikusi, parkingak autokarabanaz beteta, errepideak kotxez, motoz eta bizikletaz gainezka, aireportuak maletaz gonburu eginda. Mendiak eta hondartzak, leporaino. Labarrak eta belardiak, apartamentuek eta txaletek estalita. Kale-bazterrak, lohi-lohi… botila txiki eta tzarrakaz. Ikusi dot jendea, ezerk eta inork guraria ezin aserik. Denborari buztartu behar gaiakozala esaten jaku, denboragaz batera bizi. Baina, nago egokitzapen batzuetan ardi latxa baino otzanago garala, otso garan ustean. Aldian aldikoak dira beharrak eta moldatzeak. Halere, badago adaptazio bat inoiz falta izan ez dana, klasikoa; eta da ustezko korronte nagusirako joeraren baitakoa sentitu beharrari erantzutekoa, ustezko
«Arlanpeko atsoak»
Manu Etxebarria AyestaBINKE / 2021eko urria Lemoan, Aramotz mendiaren mendebalderantz dago Arlanpeko kobazulo prehistorikoa. Kobazulo hori sano interesgarria dogu. Zornotzako GEAC-ek, 1961ean aurkitu ebazan Arlanpen aztarnategi prehistorikoak, On Jose Miguel Barandiaranen ustez. Oraintsuago, 2006tik 2011ra bitartean indusketak egin ziran barriro. Indusketaldi horretako azkenengo urtean, 2011n, 70 bat kiloko harri bat aurkitu eban Joseba Ríos Garaizar arkeologoak. Harritzar horretan emakume itxurako grabadu eskematikoak agertzen dira, Iberiar Penintsulako arte paleolitikoko bakarrak. Lehen Venus, andrazko honen grabadua Magdaleniense garaikoa da —17.500 urte ingurukoa— eta «La Dama de Arlanpe» izena jarri eutsoen. Gatozen gaur egunera. Gorbeialdean darabilgun esaera zahar batek hauxe dino: «Arlanpeko atsoa
«Jendarte larrialdia», Ainara Artetxe
IritziaAinara Artetxe AzkuetaBINKE / 2021eko urria Jendarte larrialdia Gure ikasleei, maiz, besteen azalean jartzeko eskatzen deutsiegu. Sarritan «enpatia landu» behar dabela aldarrikatzen dogu. Askotan bizikidetza on bat izan behar dabela. Gehiegitan arauak bete behar dabezala… Baina, jendarte bezala, gutxiegitan lantzen dogu koherentzia. Gaur, albistegiaren lehen lerroan, berreskuratu barri dogun «askatasuna» irakurri dot, osasun larrialditik eratorritako neurri murriztaile gehienak bertan behera geratu dirala eta ospatzeko eguna omen dala. Barruak janda entzun dodaz albisteak, erraiak erreta. Egunero Gorputz Hezkuntzako irakasle legez, jendarte honen kontradikzioak eta kontraindikazioak bizi dodaz. Zelan azaldu nire ikasleei, eskola kirolean musukorik ez dabela eroan behar, baina ikastetxean talde
«Pribilegioak suntsitu», Ander Chamizo
IritziaAnder Chamizo MendikoteBINKE / 2021eko iraila Pribilegioak suntsitu Hainbat dira eskubide sozialen alde borrokatzen dutenak. Berdintasunaren ideiaren bidea, luzea dela dirudi eta nolabait, ia guztiok barneratu dugu ideia horren beharra. Baina bide honetan, eskubide urraketen jatorria pribilegioetan dagoela ahaztu dugu, gizon zuri aberatsek dituzten pribilegioetan. Eskubideen karta magna idatzi zuten berdinek, hain zuzen, pribilegioz beteriko ongizate baten bila. Gakoa ez dago eskubideen eskaeran, pribilegioen suntsipenean baizik. Ez dira guztientzako etxebizitzak egongo gutxi batzuek hamarnaka dituztenean. Ez da genero berdintasunik egongo gizonak ahaldunagoak sentitzen garen bitartean. Ez da eskubiderik bermatuko pribilegioak pilatzen diren gizarte batean. Gizon zuri heterook eskaera gutxiago egin