Gure berbaz 

Manu Etxebarria AyestaBINKE / 2021eko uztaila Bizi dogun gizarteko heziketa-arauen arabera, berba batzuk «tabu» bihurtu dira eta euren kontzeptu-hitzak mailegu bidez hartu doguz. Abereen gaztelerazko «celo», grekozko «zelos» latinizatutako «zelus»-etik dator eta euskeraz «zelo». Gure baserri eta artzaintzan, abere bat «zeloan» dagoanean, «bero edo araldian» dagoala esaten da. Pertsonetan, nahiz eta ezagutu, isilean gorde da berba hori eta batzuetan mespretxuz edo eta ironiaz erabili. Abere emeen kasuan, «zelo» kontzeptu hau sano aberatsa da adierazte orduan, bata besteagandik bereizteko; esaterako, behiak, susara; astoak, alta; ardiak, arkera; ahuntzak, azkara; txarriak, irausi; txakurak, agiri. Abere emeari arra bota eta sortze barria adierazteko: izorra/ernari,

Manu Etxebarria AyestaBINKE / 2021eko ekaina Bagil edo ekainaren 29an, San Pedroak dira hainbat herritan, baina pandemia dala-eta, ezin izango doguz ospatu beti lez. Ordez, Pedro izenaren eboluzioa azaltzera noatzue. Aiko, jatorriz, grekoz, «petra eta petros», harria / harkaitza da. Latinizatuz, «Petrus», daukagu, San Pedro apostoluak hartuko eban izena. Petrus-etik Pedro, izen maskulinoa daukagu gazteleraz, baina femeninorako, Petra, mantendu da. Pedro-ra itzuliz, eta eboluzio fonetiko batzuk bitarteko, aikor, Pero, gazteleraz, eta Peru, euskeraz. Behin Pero-raz gero, / R-L / alternantziaz, Pelo, ahoskatu da. Pelo-ren hipokoristikoa, Pello. Jakina, /LL/-ren ahoskerak, euskeran be,«yeismoa» sortu dau gazteen artean. Idatzi, hiru eratara idatzi da:

Manu Etxebarria AyestaBINKE / 2021eko maiatza Gorbeialdeko esaera batek hauxe dinosku: «Txarriaren urdaiak, maiatz luzeak eroan». Gure baserrietan, urterako txarria hilteko usadioa egoan eta gaur egun be badago han, hor, hemen. Txarrikia dana aprobetxatzen zan, odoloste, barruzki, gihar eta urdai gatzaturaino. Kakotik eskegita egoten zan urdaia zan azkenengo jaten zana eta zemendi inguruan hildako txarriaren urdaia apurka-apurka, maiatzeraino luzatzen zan. Hortixik dator aurreko esaera, urdaia be maiatzeraz gero jan-akabatu. Txarria eta bere urdaia aipatu doguz baina berba biok ez datoz jatorri berberetik. Gazteleraz, «cerda», abere batzuen ule gogorra da eta euskeraz «zerri» ule gogordun animalia horri jarri deutsagu. Zerri, berbaren

Manu Etxebarria AyestaBINKE / 2021eko apirila Herri-esaerak hauxe dinosku: «Jorraileko edo apirileko lorea, urrea baino hobea». Udabarriak loraldi barria dakar eta lurra be epelduten doanez, ulelandu eta jorratzen hasteko garaia da. Jorrail izena be hortixik jatorko, aldi baten, jorrai edo atxurra erabiltzen zalako lurra lantzeko. Jorraila, loraldi garaia be bada, eta apurka-apurka, orriz eta lorez janzten dira gure arbola eta landareak. Lorara datorren lehenengoa, otea da, bere lore beilegiagaz eta gero gainetiko guztiak. Lore, berbea, latineko «florem»-etik dator. Euskeraz, «muta cum liquida» kontsonante multzoa gertatzen danean, «muta» galtzen da, eta hortik ba: florem > lore —plumam > luma; gloriam >

Manu Etxebarria AyestaBINKE / 2021eko martxoa Urteen joan-etorrian, gure herriak uritartu egin dira eta gure ohiturak be aldatuz doaz. Lehenago, gure lur barruko herrietan, baserriak ziran nagusi eta beste era batera bizi ziran hiru belaunaldiak. Lehengo umeak eta gaurkoak ez deuskue bardin olgetan leku-denborak aldatu diralako. Lehengo umeek ez eukien gaurkoek beste jostailu eta urtaro bakoitzean asmatu egin behar izaten ebezan era bateko edo besteko jolas edo olgetak. Udabarria heltzen zanean, ume eta gaztetxuak «txori topetan» ibilten ziran jolas moduan. Ez zan jolasa bakarrik. Baten batek txori habia bat aurkitzen ebanean, ia-ia bere jabea zan eta errespetatu egiten zan, erlauma

Manu Etxebarria AyestaBINKE / 2021eko otsaila Santa Ageda, zezeilaren 5ean ospatzen da baina bezperan santeari dagokion kopla-kantu-hotsa dogu gure ohituretako bat. Kantu-hotsari laguntzeko, abeslari bakoitzak bere makila eroaten dau kantua eta erritmoa bateratzeko. Kopla zein bertsoetan, hasteko, agurra, eta gero Agate Deuna martiriaren bizitza kantatzen da. Azkenean beste agur bat agilandoa lortzeko, tokian tokiko pertsona estimatuena goraipatuz. Abeslariak, lehenago, kintoak baziran be, gerora beste talde askotara zabaldu da, hobaria norberarentzat edo behartsuentzat izanik. Makila dala-eta, zer esan? Ba, aitu, latineko «baculum» berbatik, «baculo» daukagu gazteleraz eta «makulu» euskeraz. Latineko «bacillum» diminutibotik dator euskerazko «makil(l)a». Santageda-makila-kolpeak, lurra negutik iratzartzeko diran? Nok

Manu Etxebarria AyestaBINKE / 2021eko urtarrila Urtarrila, hotzak hila» dinosku herri esaera zahar batek, eta halan da izan be. Urteko lehenengo hil hau izen ugariz adierazten dogu: urtarril, urtail, ilbeltz, izotzil, etab. Izan be, hil honetan hotz handia egiten dau eta horren ezaugarri, leiak edo izotzak ur geldiko otsin edo putzuen urazalak kristal edo horma bihurtzea. Urazal izoztuari «kristal» edo «horma» deritxagu. Latineko «forma»-tik dator gure «horma». Hau da, ur likidoa horma bihurtzea. Gerora, uretik harrizkora-eta be eroan dogu berba hori mendebaldean. Era bitako leiak daukaguz: lei zuria eta lei baltza. Lei zuria ikusi egiten dogu egunsentian. Lei baltza ostera,

Manu Etxebarria AyestaBINKE / 2020ko abendua Baten batek pentsatu leike, bakuna berbea, gazteleratik hartu dogula euskerazko, txerto, eukita. Ba, ez, berba biak daukie euren arrazoia. Aiko. Bakuna, dala-eta, Edward Jenner, Ingalaterrako herri-medikua zan eta XVIII. mendearen azkenerantz, mediku lanetan ebilela, konturatu egin zan sakutadun behiak erasten ebilzan andrak kutsatu egiten zirala, baina immune edo babestuta geratzen zirala pertsonen sakutaren kutsaduratik. Geroagora Louis Pasteur zientzialari ospetsuak, latineko «vacca»-ren eratorritik hartuta, bakuna, izena jarri eutsan. Gure inguruan, bakuna, izena zabal ibili da, harik eta, txerto, nagusitu arte. Txerto berbea, latineko «inserto» aditzetik dator, «insertar», gazteleraz eta, txertatu, euskeraz eta, txerto, bere sustantiboa.

Manu Etxebarria AyestaBINKE / 2020ko azaroa Euskeraz hiru aditz tratamentu daukaguz: hitano, zuka eta berorika. Goazen hitanora: hi+to+no > hitano. Hi, bigarren pertsona, to/toka, maskulinoa eta no/noka, femeninoa. Erabilera: toka, gizonezkoak gizonezkoagaz eta andrazkoak gizonezkoagaz, eta, noka, gizonezkoak andrazkoagaz eta andrazkoak andrazkoagaz. Hitanoa, altxor bat dogu baina zoritxarrez galtzen dabil, batez be, noka. Arrazoietariko bat, errespetuarena. Euskerazko, hi, gazteleraz, «tu», litzateke eta euskerazko, zu, gazteleraz, «vos». Gure, berori, gazteleraz, «usted». Jakina, gure hitanoa eta gaztelerazko, tuteoa, lagun arteko erregistrotzat euki dira eta nagusiagoei-eta egitea errespeto faltatzat. Horrexegaitik baztertu da. Baina, hitanoa, aditz erregistro zaharrena izateaz gain, sano inportantea da. Aikor,

Manu Etxebarria AyestaBINKE / 2020ko urria Betibe, diziplina beharrezkoa dogu gizakion bizibiderako. Diziplina kontzeptua, guk euskaldunok, «hezi» berbagaz adierazten dogu, pertsonentzat zein animalientzat. Hezi barik dagoanari, hezibakoa, esaten deutsagu. Hezita egoteak horixe eskatzen dau: diziplina. Berba hau, latinetik hartu dogu. Latinez «disco» aditzak, ikasi, esan gura dau euskeraz. Hortik latinez «discipulus», ikasle, euskeraz. Ikaste bide horretarako, hor daukagu latineko «discipulina», «disciplina» gazteleraz eta diziplina, mailegua, euskeraz. Jatorriz, diziplina, latigo-tresna bat zan, hau da, asta bati deutsala kordelezko edo uhalezko tira bat edo gehiago lotuta, gure txibitaren antzera. Tresna horren helburua zera zan, abereak eta zoritxarrez, garai batean, pertsonak be latigazuz

Manu Etxebarria AyestaBINKE / 2020ko iraila Ezbeharrak gitxien petsetan dogunean agertzen jakuz gure bizitzan eta aurre egiten ahalegintzen gara ahal dogun neurrian. Oraingoan, Covid-19 dalakoak, akordatzakoan harrapatu gaitu eta moduz harrapatu be mundu guztian zehar. Ez da lehenengo pandemia, eta, adituek esaten deuskuenez azkenengoa be ez. Adi eta zuhur ba guztiok, bizia bat baino ez dogu-eta. Historian zehar, era askotako pandemiak egon dira eta euskaldunok, horren testigantza adierazten deuskun esamolde bat gorde dogu, hauxe: «Doministiku». Esamolde hau latinetik hartu dogu. Hasiera batean, eleizgizonen jakulatoria edo otoizlabur hau «Dominus cum te» izan zan, «Jauna zugaz» euskeraz. Geroagora, erabileraren porasuz, silaba-metetesi bidez,

Manu Etxebarria AyestaBINKE / 2020ko uztaila Gure baserrietan, labea, sano garrantzitsua izan da, gari eta arto errariak labean onduteko zein beste menester batzuetarako, esaterako, labigerra egiteko, gaztaina enbor gazteak beratu ondoren labean berotu eta zumitzak aterateko baita sukaldaritzarako be. Labeak, batzuetan etxe inguruan egoten ziran, baina gehienetan etxeari deutsala. Labesua astero egiten zan. Labea ondo berotu behar izaten zan, ote-egur edo beste egur batzuk erreaz. Labe-ahoa zuritzen hasten zanean, txingerrak bazterretara eroaten ziran, arto-ogiak zein erre eta ipizki bategaz erdigunea garbitu. Labesuaren aurretik, gari zein arto urunagaz orea egiten zan legamina nahastuz erraria jagi edo fermentatzeko. Jagi biko orea zan